Συλλογίζομαι συχνά όλους τους ανθρώπους, οι οποίοι είναι αναγκασμένοι να εργάζονται κάτω από σκληρές και απάνθρωπες συνθήκες εργασίας. Δεν είναι λίγοι. Παρ’ όλο που έχουμε προ πολλού διαβεί το κατώφλι του εικοστού πρώτου αιώνα, ακόμα δεν έχουμε απαλλαγεί από την πρωτόγονή μας φύση. Ίσως δεν είναι ακόμα τόσο αναπτυγμένη η νοημοσύνη μας έτσι, ώστε να μας καθιστούσε ικανούς να συνειδητοποιήσουμε ανά πάσα στιγμή τον πραγματικό μας ρόλο και τις ευθύνες μας μέσα σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία, η οποία αποτολμά θαρραλέα, ή πολλές φορές θρασύτατα, να αυτοαποκαλείται “ανθρώπινη”.

Αδιάφοροι διαβάτες των σκληρών κοινωνικών ταραχών της εποχής μας, ατάραχοι θεατές απέναντι σε καθετί που διαταράσσει τις  αρμονική σχέση με τους συνανθρώπους μας, στεκόμαστε μια στιγμή εκεί μπροστά και έπειτα αποστασιοποιούμαστε, κλείνουμε τα μάτια και κλεινόμαστε ερμητικά σε μια δουλική στάση ζωής, επαναλαμβάνοντας κούφιες και άγονες συνήθειες μέσα σε μια ατέρμονη και σπασμωδική προσπάθεια να πνίξουμε τις τύψεις μας βυθιζόμενοι ολοένα και πιο πολύ μέσα στη ματαιοδοξία μας. Η αλυσίδα είναι για μας τους περισσότερους η ίδια. Να πάμε στη δουλειά μας σιωπηλοί και αμίλητοι προσδοκώντας να πράξουμε όσον το δυνατόν λιγότερη εργασία, να μαγειρέψουμε ένα φαγητό το οποίο οι γιαγιάδες μας θα το θεωρούσαν ανθυγιεινό, να χαθούμε μπροστά στην τηλεόραση και το Διαδίκτυο με τα τόσα κοινωνικά δίκτυα, τον νέο τρόπο αποστειρωμένων σχέσεων, εκεί όπου έχεις φίλους τους οποίους δεν τους έχεις ποτέ γνωρίσει από κοντά, κι όμως το θεωρείς φυσιολογικό.

Λίγο περίεργοι δεν είμαστε; Τι στο καλό συμβαίνει με τα μυαλά μας; Και ποιος είχε τη φαεινή ιδέα να μας βάλει στον σωλήνα της εξέλιξης και αυτήν τη στιγμή προφανώς να γελάει ή να προβληματίζεται μαζί μας; Δεν γεννηθήκαμε τέλειοι, δεν είμαστε τέλειοι και δεν θα γίνουμε τέλειοι ως είδος. Όχι τουλάχιστον σε αυτήν τη ζωή. Ούτε και στην επόμενη χιλιετία. Αυτό το γνωρίζουμε. Και για πολλούς από εμάς, αυτό είναι και η δικαιολογία για έναν επιθετικό, απολύτως εγωιστικό τρόπο επιβίωσης εις βάρος των πολλών. Και από την άλλη πλευρά, εκείνοι οι “πολλοί” δεν αντιδρούν, διότι εμείς οι άνθρωποι συμπεριφερόμαστε κάπως “ανόητα” και “απάνθρωπα” σε τέτοιες περιπτώσεις, όπως μας έχουν φανερώσει έκδηλα τα διάφορα πειράματα κοινωνικής συμπεριφοράς των τελευταίων εξήντα ετών. Μέσα στον χυλό της μάζας αναιρούμε αυτομάτως την προσωπική μας ταυτότητα και γινόμαστε σκλάβοι των επιταγών της, μοιάζουμε περισσότερο με αγέλη από ζώα και παραδινόμαστε στο ένστικτο επιβίωσής μας. Κάνουμε ότι κάνουν και οι άλλοι, δεν ξεχωρίζουμε, δεν αναλαμβάνουμε πρωτοβουλίες, κόβουμε σταδιακά κάθε κανάλι επικοινωνίας με τη λογική μας. Ίσως να είναι απαραίτητο αυτό από την πλευρά της επιβίωσης: Το να είσαι όμοιος με τους άλλους μειώνει τις πιθανότητες απόρριψης σου από την ομάδα.

Τι μπορούμε να κάνουμε λοιπόν όταν κάποτε ξυπνάει η λογική μας, όταν αυτή σαν μέδουσα απλώνει τα πλοκάμια της και περιτυλίγει σφιχτά το μαλακό και εύθραυστο μυαλό μας; Για όλους ισχύει αυτή η στιγμή, εκεί όπου έστω και για λίγο έρχεται άξαφνα να λάμψει μπροστά στα μάτια μας η αλήθεια, εκεί όπου η σκέψη αποκτά διαύγεια και μας οδηγάει αβίαστα στο συμπέρασμα ότι “κάτι δεν πάει καλά με αυτόν τον κόσμο και θα πρέπει να λάβουμε τη δική μας μηδαμινή, ωστόσο σημαντική, θέση στο παγκόσμιο στερέωμα”. Έρχεται για μια στιγμή και ύστερα είτε μένει είτε φεύγει όπως ήρθε. Εξαρτάται από τον φακό και το φιλμ της ψυχής του καθενός μας. Για άλλους αυτό είναι ήδη καμένο και δεν ξαναγράφεται, για άλλους η εικόνα είναι πλέον καθαρή και μένει. Περίεργο δεν είναι;
Και μέσα σε αυτήν τη ζωή λίγοι είναι οι άνθρωποι που μέσα στην ημέρα θα φροντίσουν για δέκα τουλάχιστον λεπτά το μυαλό και το σώμα τους. Κάνοντας διαλογισμό ή απλά να αφεθούν για λίγο στην εσωτερική τους ηρεμία αδειάζοντας το μυαλό τους από σκέψεις, κάνοντας απλά μια επανεκκίνηση στο σύστημα. Δεν το κάνουμε, λέμε πως δεν έχουμε χρόνο, δεν έχουμε δέκα λεπτά για εμάς, μας πνίγει η ζωή, οι ευθύνες, οι καθημερινότητα… Και ανοίγουμε την τηλεόραση για να παρακολουθήσουμε πάλι γεγονότα καταστροφής και κοινωνικής αδικίας. Στο ενδιάμεσο διάστημα ένας αβυσσαλέος χείμαρρος διαφημίσεων πλημμυρίζει και πάλι το διαμέρισμά μας και εμείς απομένουμε να επιπλέουμε παραλυμένοι, άδειοι και ελαφριοί σαν φελλοί.

Ίσως εκείνην τη στιγμή όπου μπορούμε, έστω για λίγο, να σκεφτούμε κοινωνικά, να επιχειρήσουμε να μετουσιώσουμε τη σκέψη σε κάτι κοινωνικό. Όχι, να μην μείνουμε αδρανείς! Είτε είναι ένα όραμα, μια ιδέα είτε μια απλή πράξη κοινωνικού περιεχομένου, είναι ανάγκη να το πράξουμε, να το μεταλαμπαδεύσουμε. Μπορεί να είναι ασήμαντο σε ατομικό επίπεδο, αθροιστικά όμως σε παγκόσμιο επίπεδο αυτό έχει αποτέλεσμα. Και ίσως εδώ τίθεται ένα θέμα παιδείας, όπου στα σχολεία θα έπρεπε να μας μάθαιναν πώς να αναγνωρίζουμε και να “γραπώνουμε σφιχτά” αυτές τις αναλαμπές κοινωνικότητας και πώς να εφαρμόζουμε αμέσως κάτι από αυτές στην καθημερινότητά μας. Όλοι μας έχουμε κάποτε καλές ιδέες, αλλά κανένα σχολικό σύστημα δεν μας έμαθε να εμπιστευόμαστε τους εαυτούς μας, να αναγνωρίζουμε ότι μέσα από το ασήμαντο μπορεί αθροιστικά να εξαχθεί το σημαντικό, να πιστεύουμε ότι έχουμε δύναμη και οι πράξεις μας έχουν αποτέλεσμα. Εκεί όπου η εξέλιξη μας βρίσκει ακόμα ανώριμους, ίσως μια καλά οργανωμένη παιδεία να καλύψει ένα μέρος αυτού του κενού.

Μα για να γίνει αυτό θα πρέπει να υπάρχει παντού στον κόσμο ισονομία και καθόλου ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων. Και ξαναγυρνάω στην αρχή αυτού του άρθρου να υπενθυμίσω στον εαυτό μου πόσο άνισος είναι αυτός ο κόσμος. Όχι απλά για τους ενήλικους, αλλά και για τα παιδιά που δεν ζουν στον “αναπτυγμένο κόσμο”. Κίνα, Ινδία, Πακιστάν και πόσες άλλες χώρες αναγκάζουν ενήλικες και παιδιά να εργάζονται μέσα σε συνθήκες φτώχειας κάτω από απάνθρωπες συνθήκες εργασίας, 7 μέρες την εβδομάδα, 16 ώρες την ημέρα. Η σύγχρονη σκλαβιά! Και εμείς οι Ευρωπαίοι έχουμε μεγάλη σχέση με αυτήν, είμαστε εμμέσως οι ηθικοί αυτουργοί ως άμεσοι καταναλωτές των καταναλωτικών προϊόντων που παράγονται σε αυτές τις χώρες κάτω από αυτές τις συνθήκες.

Θα αναφέρω εδώ έναν απλό συλλογισμό για του λόγου το αληθές. Εδώ στον “αναπτυγμένο κόσμο” όλοι μας έχουμε λίγο πολύ ένα κινητό τηλέφωνο ή μια ηλεκτρονική συσκευή. Αν κοιτάξουμε το αυτοκόλλητό της θα δούμε ότι γράφει “made in china” ή στην Ταϊβάν ή στο Πακιστάν, την Ινδία και άλλες τέτοιες χώρες. Αν δούμε τους νόμους αυτών των χωρών, θα διαπιστώσουμε ότι στις περισσότερες περιοχές εκεί η παιδική εργασία επιτρέπεται και μάλιστα δεν υπάρχει διαχωρισμός σε σχέση με τους ενήλικες ή αναφορά για υποχρεωτική σχολική εκπαίδευση. Οι περισσότεροι από εμάς είτε δεν το γνωρίζουμε είτε επιλέγουμε συνειδητά να το αγνοήσουμε και έτσι διαιωνίζουμε το κακό. Τα παιδιά εκεί εργάζονται σαν σκλάβοι και όταν ενηλικιώνονται παραμένουν σκλάβοι. Ανάμεσα στις στενές χαραμάδες ελεύθερου χρόνου που τους “χαρίζονται” δεν έχουν καιρό να σκεφτούν τι είναι σωστό και τι είναι λάθος για αυτόν τον κόσμο. Κάνουν και αυτά παιδιά, και τα παιδιά τους και άλλα παιδιά, και ο φαύλος κύκλος αυτός συνεχίζεται εις αεί. Δεν υπάρχει η έννοια της προστασίας του περιβάλλοντος, η κοινωνική δικαιοσύνη, η φιλοσοφία, τα γράμματα και οι τέχνες. Και αν κάπου αυτά παρουσιάζονταν μπροστά τους, θα έδιναν πολύ γρήγορα τη θέση τους στο βιαστικό και το εφήμερο, στην ικανοποίηση των βασικών αναγκών, γιατί μετά υπάρχει το εργοστάσιο, η παραγωγή πρέπει να συνεχιστεί, δεν μπορείς να ζήσεις χωρίς το καινούριο άι-φον, χωρίς το livestyle σου εδώ στον “αναπτυγμένο κόσμο”.

Μερικές φορές μου έρχεται στο μυαλό η ταινία “Matrix”. Η πρώτη, βέβαια, από τις τρεις. Αυτή η ταινία, πέρα από τα εφέ και τη δράση, έχει σκηνές με διαλόγους αρκετά φιλοσοφημένους. Φέρνω κάποιες στιγμές στο μυαλό μου εκείνην τη σκηνή όπου ο Cypher διαπραγματεύεται με τον Agent Smith να προδώσει τους συντρόφους του. Αποτρόπαια πράξη κι όμως μέσα σε αυτόν τον διάλογο ο Cypher συμπεραίνει κάποια στιγμή το αυτονόητο για την ανθρώπινη φύση: Ignorance is bliss (η άγνοια είναι ευτυχία). Αν αυτήν τη φράση την αναγάγουμε στην καθημερινή μας ζωή, αξίζει άραγε να αποζητούμε την άγνοια για να είμαστε προσωπικά ευτυχισμένοι, ακόμα και όταν ο κόσμος συνολικά φαίνεται να βαδίζει προς το κενό; Πρόσφατα είδα στο TED.com μια μελέτη (Matt Killingsworth: Want to be happier? Stay in the moment), σύμφωνα με την οποία όταν εμείς οι άνθρωποι σκεφτόμαστε καταστάσεις στο μυαλό μας για αρκετή ώρα, τότε καταλήγουμε εντέλει να είμαστε λιγότερο ευτυχισμένοι σε σχέση με το να κάναμε πράγματα που απλώς θα απορροφούσαν τη σκέψη μας. Με απλά λόγια: Το να σκεφτόμαστε καταστάσεις, επιθυμίες και γεγονότα, να ανησυχούμε και να προβληματιζόμαστε έντονα με όλα αυτά, αυτό δεν μας κάνει ευτυχισμένους. Εκείνο που μας κάνει περισσότερο ευτυχισμένους είναι να επικεντρωνόμαστε σε εκείνο που κάνουμε εκείνη τη στιγμή και να το ζούμε ολοκληρωτικά. Αλλά και οι ίδιοι οι άνθρωποι που νοιάζονται για τους άλλους, κοινωνικοί χαρακτήρες, ακτιβιστές, γιατροί χωρίς σύνορα και πόσοι άλλοι, καταλήγουν να είναι λιγότερο ευτυχισμένοι στην προσωπική τους ζωή, απ’ ότι ο μέσος άνθρωπος πάνω στον πλανήτη. Η σκέψη τους είναι διαρκώς προβληματισμένη και ανήσυχη. Νιώθουν καλά ακριβώς τότε όταν δίνουν κοινωνικές μάχες και αγώνες, όταν κάνουν το λειτούργημά τους, διότι τότε επικεντρώνονται στις πράξεις τους. Στον αντίποδα, φαίνεται ότι η συνταγή του τύπου “περίμενε να συμβεί κάτι και έπειτα ανησύχησε για αυτό” είναι πραγματικά ένας ακρογωνιαίος λίθος για να δομηθεί το οικοδόμημα της ευτυχίας. Κι όμως, είναι πολύ εύκολο να μεταλλαχθεί σε αδιαφορία και απάθεια εάν δεν υπάρχει συνειδητοποιημένη εφαρμογή της στην καθημερινότητα. Εκεί που πρέπει να σκεφτείς για την καταστροφή του περιβάλλοντος και ανησυχείς για την συμπεριφορά μας απέναντι στη φύση, περνάει από δίπλα σου κάποιος συνάνθρωπος ο οποίος δεν διακατέχεται από τέτοιες ανησυχίες, και πετάει ευτυχισμένος το σκουπίδι του στο πεζοδρόμιο, εκεί μπροστά σου.  Για να φτάσεις να του μιλήσεις για την πράξη του είναι απαραίτητο να τον προβληματίσεις. Και αυτό είναι το πιο δύσκολο, διότι ο προβληματισμός είναι κάτι ενοχλητικό για εκείνον και η πολλή σκέψη του γεννάει δυσφορία.

Κάποιες άλλες φορές σκέφτομαι ότι ίσως θα έπρεπε να αφήσουμε την εξέλιξη να κάνει τη δουλειά της. Δεν λέω, αν είναι το είδος μας να εξαφανιστεί ας πέσουμε μάχημοι, αλλά τουλάχιστον χωρίς φόβο και ανησυχία για το μέλλον. Έτσι και αλλιώς είμαστε ένα γενετικό πείραμα μέσα σε εκείνο το γενικό πείραμα το οποίο ονομάζεται “ζωή”. Αν είμαστε πλασμένοι να εξαφανιστούμε από τον πλανήτη, τότε γιατί να ανησυχούμε τόσο πολύ για αυτό; Τόσα είδη έχουν περάσει από εδώ και τα περισσότερα έχουν εξαφανιστεί και μόνο τα απολιθώματα τους παραμένουν να φλερτάρουν με τα μηχανήματα μέτρησης του άνθρακα δεκατέσσερα στο πρώτο ραντεβού τους με την επιφάνεια. Αν φύγουμε και εμείς, δεν τρέχει τίποτα για τη ζωή. Αυτή θα συνεχίσει τη διαδικασία με άλλα είδη, όπως συμβαίνει τόσα εκατομμύρια χρόνια. Πώς; Θα χαθεί η νοημοσύνη και τα επιτεύγματά μας; Μα αυτά δεν έχουν νόημα παρά μόνο για εμάς, δεν εξυπηρετούν σε τίποτα την εξελικτική διαδικασία των ειδών. Αυτή έχει τη δική της νοημοσύνη και εμείς δεν είμαστε καθόλου σημαντική για αυτήν. Επιστρέφοντας ξανά στο The Matrix θυμάμαι την περίφημη φράση humans are a virus. Δεν μπορώ να την αποδεχτώ, αλλά και πάλι δεν μπορώ να την αντικρούσω καθολικά. Προσπαθούμε να κάνουμε τις κοινωνίες και το περιβάλλον μας “ανθρώπινα”, χωρίς ανάδραση, δίχως να υπάρχει ένα αντίβαρο στην άλλη πλευρά το οποίο να μας κάνει περισσότερο “γήινους”. Καίμε τα δάση και μολύνουμε ακόμα και τις πιο απρόσιτες περιοχές τους πλανήτη στο όνομα της “προόδου” και της “ευημερίας”. Πλασματικών εννοιών, αφού, όπως ανάφερα πιο πάνω, οι περισσότεροι από τους ανθρώπους στον πλανήτη και ειδικά τα μικρά παιδιά είναι καταδικασμένοι να εργάζονται σαν σκλάβοι.

Σκέφτομαι ότι θα έπρεπε να πάρουμε υπεύθυνη θέση απέναντι σε αυτό. Ίσως θα έπρεπε μαζί με τις τόσες πληροφορίες που μας προσφέρει η σύγχρονη ετικέτα πάνω στα καταναλωτικά προϊόντα να προστεθεί και μία ακόμα. Μια πιστοποίηση, έγκυρη, από σοβαρό οργανισμό που να αναγράφει “Αυτό το προϊόν παράχθηκε κάτω από ανθρώπινες συνθήκες εργασίας και η παραγωγή του δεν επιβάρυνε το φυσικό περιβάλλον”. Να γνωρίζει ο καταναλωτής ότι αυτό το προϊόν το παρήγαγε ένας άνθρωπος, ο οποίος πήγε στη δουλειά του αξιοπρεπώς, εργάστηκε ένα ανθρώπινο ωράριο, όχι πάνω από 40 ώρες την εβδομάδα, κάτω από τις σωστές εκείνες συνθήκες που του επιτρέπουν να λειτουργεί και να αισθάνεται καλά με αυτό που κάνει. Μια ετικέτα που να γνωστοποιεί ότι δεν πρόκειται για ανθρώπινη σκλαβιά, ότι το εργοστάσιο δεν μόλυνε το περιβάλλον. Είναι απλό, αλλά και τόσο δύσκολο. Τα περισσότερα εργοστάσια σήμερα δεν πληρούν αυτές τις προδιαγραφές, ενώ οι περισσότεροι πολιτικοί εξυπηρετούν οικονομικά συμφέροντα και δεν θα προωθούσαν κάτι τέτοιο. Ωστόσο, θα ήταν μια καλή αρχή η απαίτησή του από εκείνους τους ανθρώπους που πραγματικά νοιάζονται για τον συνάνθρωπό τους.

Οι κοινωνίες μας σαν πέσει η νύχτα μοιάζουν με ποντοπόρα καράβια που φεγγοβολούν χωρίς ασχήμια, χωρίς προβλήματα. Το σκοτάδι τα κρύβει όλα και το φως των προβολέων φωτίζει μόνο τα όμορφα μνημεία. Και ο περαστικός διαβάτης που τα θαυμάζει με δέος αγνοεί πολλές φορές συνειδητά ότι το χτίσιμο των περισσότερων από αυτά γίνηκε με αίμα, σκλαβιά και τον θάνατο χιλιάδων εργατών κάτω τις προσταγές σκληρών τυράννων και ματαιόδοξων δικτατόρων. Η άγνοια είναι ευτυχία.